بازخوانی جایگاه و هویت زنان هنرمند قاجاری با نگاهی به رقم‌ها و ترقیم‌ها (در گذار از عهد فتحعلی‌شاه تا آغاز پهلوی) | ||
| تحقیقات تاریخ اجتماعی | ||
| مقاله 9، دوره 13، شماره 1 - شماره پیاپی 25، شهریور 1402، صفحه 237-266 اصل مقاله (2.58 M) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| شناسه دیجیتال (DOI): 10.30465/shc.2023.40137.2329 | ||
| نویسندگان | ||
| مرضیه قاسمی* 1؛ علیرضا بهارلو2 | ||
| 1استادیار گروه پژوهش هنر، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران | ||
| 2دانش آموخته دکتری هنر اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران ، ایران | ||
| چکیده | ||
| تاریخ هنر ایران اساسا تاریخی درباری و مردانه است و حامیان و هنرمندانش را مردان تشکیل داده‌اند. در این فضای مردسالار اگر هم جایی برای حضور زنان بوده باشد، آثاری است که زن صرفا موضوع آنهاست و به یک معنا جایگاه ابژه را دارد. اما این روند در عهد فتحعلی‌شاه قاجار و به دست دختران خوشنویس شاه و عده‌ای از زنان درباری تغییر کرد. زنان دربار قاجار علاوه بر کار هنری، به امر مهم درج نام و نشان خود (رقم) در پای آثار و مکتوبات‌شان نیز مبادرت ورزیده‌اند و از این حیث پیشگام جریانی هستند که تا پیش از این مسبوق به سابقه نبوده است. این پژوهش به روش تاریخی و تحلیلی، و با هدف بازخوانی هویت و شناخت جایگاه مغفول زنان صاحب رقم از دورة فتحعلی‌شاه تا دورۀ پهلوی انجام گرفته و در پی پاسخ به این پرسش‌هاست که کیفیت و میزان ترقیم آثار هنری به دست زنان در حوزة خوشنویسی و تصویرگری عصر قاجار تا اوایل دورة پهلوی چه تحولاتی را به خود دیده است؟ و این عمل اساسا چه دلالت‌های اجتماعی‌ای در پی داشته است؟ ارزیابی نمونه‌های موجود گویای آن است که رقم‌ها با گذشت زمان فراگیر شده و به تدریج از انحصار دربار و اعیان بیرون آمده است. این مهم را اصولا باید معلول تحولات سیاسی و اجتماعی، از جمله در آگاهی و مطالبه‌گری زنان، تحول نظام آموزش و تعدیل مطلق‌گرایی دانست. عمل ترقیم آثار هنری به دست زنان هنرمند با مفاهیم ضمنی عمده‌ای همراه بوده که خودآگاهی، تشخص، اعتبار و مالکیت (هویت فردی) از مهم‌ترین آنهاست. | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| قاجار؛ زنان هنرمند؛ رقم؛ ترقیم؛ هویت | ||
| مراجع | ||
|
اتحادیه، منصوره (1389). زنانی که زیر مقنعه کلاهداری کردند. تهران: تاریخ ایران.
اختیار، مریم (1381). «از کارگاه و بازار تا دانشگاه (کارآموزی و تولید هنر در دورة قاجار»، نقاشی و نقاشان دورة قاجار. ترجمة یعقوب آژند، تهران: ایل شاهسون بغدادی.
اسکرس، جنیفر (1401). فرهنگ و زندگی در ایران عصر قاجار. ترجمة مرضیه قاسمی و علیرضا بهارلو، چاپ سوم، تهران: دانیار.
بیانی، مهدی (1363). احوال و آثار خوشنویسان. تهران: علمی.
جدی، محمدجواد (1390). مهرهای سلطنتی. تهران: کتابخانة موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
حامدی، محمدحسن (1397). جستارهایی در تاریخ هنر. تهران: پیکره.
حجازی، بنفشه (1388). تاریخ خانم‌ها (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار). تهران: قصیده‌سرا.
خجسته. حسن. «ساختاربندی هویت زنان»، نشریة پژوهش‌های ارتباطی. شمارة 52 (زمستان 1386).
ذکاء، یحیی (1388). تاریخ عکاسی و عکاسان پیشگام در ایران. چاپ سوم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سلطانی‌فر، صدیقه. «معرفی بانوان قرآن‌نویس»، نشریة بینات: علوم قرآن و حدیث. شمارة 51 (پاییز 1385).
سهیلی خوانساری، احمد (1351)، مقدمه بر گلستان هنر، قاضی احمد قمی، کتابخانة منوچهری.
شفیعی، سمیه‌سادات (1400). تاریخ اجتماعی زنان در عصر قاجار. تهران: نشر ثالث.
شیل، مری لئونورا وولف (1368). خاطرات لیدی شیل، همسر وزیرمختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه. ترجمة حسن ابوترابیان، تهران: نشر نو.
طلوعی، محمود (1377). از طاووس تا فرح (جای پای زن در تاریخ معاصر ایران). تهران: علمی.
عقیقی بخشایشی، عذرا (1388). زنان خوشنویس. تهران: کلهر.
فرخ‌زاد، پوران (1381). کارنمای زنان کارای ایران. تهران: نشر قطره.
فضایلی، حبیب‌الله (1362). اطلس خط. چاپ دوم، اصفهان: انتشارات مشعل اصفهان.
کریم‌زادة تبریزی، محمدعلی (1370). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی. ج3، تهران: انتشارات مستوفی.
معتقدی، کیانوش و سحر گودرزی (1398). گرایش‌های نوین در خوشنویسی قاجار. تهران: مؤسسة فرهنگی هنری کتاب‌آرایی ایرانی، با همکاری موزة رضا عباسی.
ملامحمدی، طاهره (1396). بانو ضیاءالسلطنه، خوشنویس قاجاری‌تبار. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
ملامحمدی، طاهره (1393). بانوان خوشنویس ایران: از زینب‌شهده تا ام سلمه. تهران: سمیرا.
مهاجر، شهروز و محمدحسن حامدی (1393). مکتب کمال‌الملک. تهران: پیکره.
ندرپور، فاطمه (1395). بررسی نوع فعالیت و نقش زنان در عرصة هنرهای سنتی دورة قاجار. پایان‌نامة کارشناسی ارشد صنایع دستی، تهران: دانشگاه الزهرا، دانشکدة هنر، گروه صنایع دستی.
واتسون، رابرت گرانت (1356). تاریخ ایران از ابتدای قرن نوزدهم تا سال 1858 با نظری اجمالی به وقایع عمده‌ای که به استقرار خاندان قاجار منجر شده است. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: سیمرغ.
Mihan, Shiva. Fingernail Art: Three-dimensional Calligraphy and Drawing in the 19th-Century (https://digitalorientalist.com/2020/12/11/fingernail-art-three-dimensional-calligraphy-and-drawing-in-19th-century | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 869 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 362 |
||